Λίγες πόλεις στην παγκόσμια ιστορία έχουν συνδεθεί και αγαπηθεί τόσο έντονα, όχι μόνο απ’ τους πιστούς μιας, αλλά δυο θρησκειών, όσο η Κωνσταντινούπολη. Για τους χριστιανούς, κυρίως τους ορθόδοξους, είναι η έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η κεφαλή της Εκκλησίας και η σπουδαιότερη πόλη της Ορθοδοξίας. Για τους μουσουλμάνους, υπήρξε η έδρα του Χαλιφάτου, όταν αυτό πέρασε στους Οθωμανούς, και σ’ αυτήν βρίσκονται θαμμένα πολλά ιερά πρόσωπα του Ισλάμ. Είναι άλλωστε κι ένας απ’ τους λόγους που τόσο έχει αυτή η πόλη συνδεθεί με την εθνική μυθολογία δυο λαών που έμαθαν αιώνες πριν να ταυτίζουν τη φυλή με τη θρησκεία τους.
Δεν είναι τυχαία άλλωστε η λύσσα με την οποία οι μεν την υπερασπίζονταν και οι δε την πολιορκούσαν για πολλά χρόνια. Η απόκτηση/διατήρηση μιας τόσο ιστορικής και ιερής πόλης δεν θα ήταν απλά ένα κατόρθωμα του ανθρώπου, αλλά μια ευλογία του θεού προς τους πιστούς του. Πουθενά αλλού δεν αντικατοπτρίζεται η ουσία της Κωνσταντινούπολης ως σταυροδρόμι και, πολλές φορές, κυματοθραύστης των δυο πιο κυρίαρχων θρησκειών που έχουν εμφανιστεί στον κόσμο, απ’ ότι στα ίδια τα μνημεία της.
Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ
Όπως και με τη Ρώμη, έτσι και με την Κωνσταντινούπολη, το θεμελιώδες πρόβλημα που θα αντιμετωπίσεις είναι το πως θα χωρέσεις τον ατελείωτο αριθμό μνημείων και αξιοθέατων στον πεπερασμένο χρόνο της επίσκεψής σου. Μιλάμε άλλωστε για μια πόλη που αποτέλεσε επίκεντρο ιστορικών εξελίξεων ήδη απ’ την μέρα την ίδρυσής της το μακρινό 330 μέχρι και σήμερα, ενώ υπήρξε πρωτεύουσα για δυο απ’ τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες της ιστορίας.
Οποιαδήποτε κουβέντα για τα αξιοθέατα της Πόλης δεν ξεκινάει απ’ την Αγιά Σοφιά είναι εξ αρχής λανθασμένη. Την περίοδο που την επισκέφτηκα, είχε μετατραπεί από μουσείο σε τζαμί, τα ψηφιδωτά του ιερού είχαν καλυφθεί με πανιά ώστε να μπορούν να προσεύχονται χωρίς περισπάσεις οι μουσουλμάνοι πιστοί και η είσοδος στο πάνω διάζωμα με τα λοιπά ψηφιδωτά είχε απαγορευτεί, μιας και ο όροφος είχε κλείσει για “εργασίες συντήρησης”. Οι υποτιθέμενες αυτές εργασίες συντήρησης είναι ένα κοινό μοτίβο που θα το συναντήσουμε πολύ στη διάρκεια του ταξιδιού. Η είσοδος στο ναό γίνεται μετά από αναμονή σε μια πολύ μεγάλη ουρά, η οποία ξεκινούσε απ’ την πύλη του προαυλίου και απλωνόταν βουστροφηδόν στην πλατεία του Σουλταναχμέτ. Εισιτήρια δεν μπορούσες ατομικά να προμηθευτείς λόγω του ότι ήταν πλέον τέμενος κι όχι μουσείο, αν και έχω την εντύπωση ότι πλέον έχει αλλάξει αυτή η τακτική για την καλύτερη εξυπηρέτηση των επισκεπτών. Υποχρεωτική είναι η μαντήλα για τις γυναίκες, η οποία προμηθεύτηκε στη Σοφία κατά την είσοδο, όπως υποχρεωτική είναι και η αφαίρεση των παπουτσιών: μας έγινε απ’ την αρχή ξεκάθαρη η επιβολή της μουσουλμανικής πρακτικής στον ιερό χώρο.
Η Αγιά Σοφιά είναι επιβλητική. Φωτεινή και ευρύχωρη, σπρώχνει το μάτι σου προς τα πάνω, προς τον θόλο που φαίνεται σαν να κρέμεται απ΄ τον ουρανό. Αλλά πέρα απ΄ την αρχιτεκτονική, αυτό που ξεχωρίζει την εκκλησία αυτή απ’ τις υπόλοιπες είναι η ασήκωτη ιστορία που κουβαλάει πάνω στις αιωνόβιες κολώνες της. Η αναπόφευκτη φθορά του χρόνου είναι εμφανής στις τοιχογραφίες της. Είναι δύσκολο για το ανθρώπινο μυαλό να το συλλάβει σαν έννοια, αλλά το κτήριο και μερικά απ’ αυτά που βλέπουμε μέσα σ΄ αυτό είναι άνω των 1400 ετών. Τα δεύτερα θυρανοίξια του ναού έγιναν το 562, μιας κι ο πρώτος τρούλος κατέρρευσε από σεισμό το 557, κάτι που τοποθετεί χρονικά τα δεύτερα εγκαίνια του ναού πιο κοντά στην εποχή που ο Όμηρος συνέθεσε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια παρά στη δική μας.
Η εκκλησία αυτή έχει δει αυτοκράτορες να στέφονται βασιλείς των Ρωμαίων, έχει δει πατριάρχες να χειροτονούνται εκπρόσωποι του Θεού στη γη, έχει βιώσει τόσο την αγάπη όσο και την οργή του λαού της Κωνσταντινούπολης ανά τους αιώνες, κι όσες φορές καταστράφηκε και λεηλατήθηκε, άλλες τόσες ξαναχτίστηκε κι αναστηλώθηκε. Εκεί μέσα αναφώνησε ο Ιουστινιανός “Νενίκηκά σε Σολομόν” όταν αντίκρισε το δημιούργημά του, στο ιερό της οι απεσταλμένοι του Πάπα άφησαν τον αφορισμό του Πατριάρχη, ξεκινώντας το Μεγάλο Σχίσμα των δύο Εκκλησιών, απ’ το προαύλιο της ξεκίνησαν οι υπερασπιστές της πόλης που κέρδισαν τους Αβάρους και τους Πέρσες το 626 και θυσιάστηκαν ηρωϊκά υπό τις διαταγές του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, στις κολόνες της το άλογο του Μωάμεθ του Πορθητή άφησε τα αποτυπώματά του, όταν ο Μωάμεθ έφιππος εισήλθε στο ναό μετά την πτώση της Πόλης, σύμφωνα με το θρύλο.
Αν και δυσκολοχώνευτο θέαμα για έναν άνθρωπο φέροντα την ελληνική εθνική συνείδηση, τα πελώρια χερουβείμ ζωγραφισμένα δίπλα στους αραβικούς δίσκους που κρέμονται απ’ την οροφή προδίδουν αμέσως την δυικότητα και το μεγαλείο του μέρους αυτού: είναι ταυτόχρονα σπίτι και των χριστιανών και των μουσουλμάνων. Είναι η χαμένη ανάμνηση του αυτοκρατορικού παρελθόντος για τους Έλληνες, ένα σύμβολο ταπείνωσης αλλά και ελπίδας για αναγέννηση και παράλληλα το ζωντανό λάφυρο των Τούρκων, η απόδειξη της υπεροχής τους και της κυριαρχίας τους πάνω στους χριστιανούς των Βαλκανίων. Και είναι τέλος ένα σύντομο χρονικό ολόκληρης της Κωνσταντινούπολης, μιας πόλης συνεχώς ακροβατούσας ανάμεσα στην Δύση και στην Ανατολή.
ΤΟ ΜΠΛΕ ΤΖΑΜΙ
Απέναντι ακριβώς απ΄την Αγία Σοφία, στην άλλη άκρη της πλατείας του Σουλταναχμέτ, βρίσκεται το μπλε τζαμί, μια φιλόδοξη κόπια της Αγίας Σοφίας, που χτίστηκε απ΄τον σημαντικότερο Οθωμανό αρχιτέκτονα και πανταχού παρόντα στα μνημεία της πόλης, Μιμάρ Σινάν. Δυστυχώς δεν έχω πολλά να πω προσωπικά γι΄αυτό το μεγαλειώδες τζαμί, γιατί όταν το επισκέφτηκα βρισκόταν σε περίοδο ανακαίνισης. Απ’ τα λίγα πράγματα που μπόρεσα να ξεκλέψω μέσα απ΄τα εργοτάξια είναι οι εντυπωσιακές μπλε τοιχογραφίες στον τρούλο του τζαμιού. Αυτό που μου έκανε την μεγαλύτερη εντύπωση, πάντως, είναι η προθυμία των Τούρκων να ενημερώσουν τον επισκέπτη για το Ισλάμ. Το Μπλε Τζαμί είχε μέσα βιβλιοθήκη με φυλλάδια (!) σχετικά με τα βασικά κόνσεπτ της θρησκείας και στον κήπο πολλά πάνελ που με τη σειρά τους διηγούνται στον επισκέπτη την ιστορία του Ισλάμ. Από εκεί έμαθα την εξής ενδιαφέρουσα ιστορία: ο Ιησούς στο Ισλάμ είναι πολύ σεβαστό πρόσωπο και προφήτης, δεύτερος τη τάξει μόνο ως προς τον Μωάμεθ. Ο Αλλάχ, λοιπόν, δε θα επέτρεπε ποτέ ο αγαπητός του προφήτης να πεθάνει ατιμωτικά στον σταυρό, οπότε πριν την Σταύρωση τον αντικατέστησε με ένα είδωλό του και ο Ιησούς αναλήφθηκε στους ουρανούς, απ΄ όπου και θα κατέβει στη Δευτέρα Παρουσία για να παντρευτεί και να ζήσει ειρηνικά την υπόλοιπη ζωή του! Στο τάφο δε του Μωάμεθ στη Μεδίνα, οι μουσουλμάνοι έχουν αφήσει δίπλα του ένα μνήμα κενό, ώστε να ταφεί εκεί ο Ιησούς μετά το τέλος της επίγειας ζωής του!
Για τους λάτρεις της μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής και τέχνης, η Κωνσταντινούπολη αποτελεί πεδίο δόξης λαμπρό. Αν κι επισκέφτηκα μερικά ακόμα τζαμιά, όπως το τζαμί του Σουλτάνου Μιχριμάχ στο Ουσκουντάρ και το τζαμί Μπεγιαζίτ, η ελλιπής μελέτη μου πάνω στο θέμα δε μου επιτρέπει να προτείνω ούτε να εκφέρω άποψη. Γι’ αυτό και δυστυχώς στο υπόλοιπο άρθρο τρόπον τινά τα παραβλέπω, χωρίς όμως καθόλου να τα υποτιμώ.
ΦΑΝΑΡΙ
Ενώ το φάντασμα του ελληνικού παρελθόντος πλανάται πάνω από ολόκληρη την Πόλη, η σημερινή καρδιά του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης χτυπάει συγκεκριμένα στη συνοικία του Φαναριού. Η ελληνική παροικία ανασυστάθηκε μετά την άλωση γύρω απ’ το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κι αποτέλεσε την έδρα της ελληνικής διανόησης και διοίκησης καθ΄όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου αποτελεί τον καθεδρικό ναό της Πόλης κι από εκεί λειτουργεί ο Πατριάρχης. Σε σχέση με την πνευματική σημασία του, είναι ένας ναός μικρού μεγέθους, γεγονός που εξηγείται απ’ την εξουσία που απέκτησε ο Σουλτάνος επί της κεφαλής της Ορθόδοξης Εκκλησίας μετά την Άλωση του 1453. Μέσα φιλοξενεί τα λείψανα σημαντικών αγίων του Χριστιανισμού, αρχαίες και θαυματουργές εικόνες, καθώς και ένα σημαντικό τμήμα της ράβδου στην οποία, σύμφωνα με την παράδοση, οι Ρωμαίοι έδεσαν τον Ιησού για να τον μαστιγώσουν. Η ατμόσφαιρα κατανυκτική και στενάχωρη, καθώς η παρακμή σε σχέση με τα παλιά ορθόδοξα μνημεία που υπάρχουν στην υπόλοιπη πόλη κρέμεται πάνω απ’ το κεφάλι του επισκέπτη ως δαμόκλειος σπάθη καθ’ όλη τη διάρκεια της παρουσίας του στο ναό.
Λίγα στενά παραπέρα και κυρίως παραπάνω, βρίσκεται η εμβληματική Μεγάλη του Γένους Σχολή. Σήμερα φιλοξενεί ως μαθητές τα μόλις δεκάδες ελληνόπουλα που έχουν απομείνει στην Κωνσταντινούπολη, αλλά επί πολύ καιρό αποτέλεσε το μοναδικό εκπαιδευτικό κέντρο του Ελληνισμού, απ’ το οποίο πέρασαν ως μαθητευόμενοι μερικά απ’ τα ιερά τέρατα του ελληνικού πνεύματος. Η θέα του Κεράτιου που αντικρίζει όποιος έχει το ψυχικό σθένος να ανέβει στην πιο απότομη ανηφόρα που έχω προσωπικά συναντήσει στη ζωή μου, θα ανταμειφθεί από μια πολύ γενναιόδωρη θέα σε όλο τον Κεράτιο. Δυστυχώς, επειδή ακόμα λειτουργεί ως μειονοτικό σχολείο, η Σχολή είναι κλειστή στους επισκέπτες.
Εκεί κοντά βρίσκεται και η Παναγία των Βλαχερνών, ένα απ’ τα μεγάλα προσκυνήματα της Ορθοδοξίας. Παρά το γεγονός ότι απ’ την βυζαντινή μονή παραμένουν ελάχιστα πράγματα, το σημαντικότερο, δηλαδή η πηγή απ’ την οποία αναβλύζει ο αγιασμός, είναι ακόμα εκεί. Αν την επισκεφθείτε, θα παρατηρήσετε τα θρυλικά ψαράκια, δουλειά των οποίων είναι να σημάνουν την ανάκτηση της Πόλης απ’ τους Έλληνες όταν επιτέλους φτάσουν τα χρόνια και οι καιροί. Σύμφωνα με τον θρύλο, μια νοικοκυρά τηγάνιζε τα ψάρια της πλησίον της πηγής των Βλαχερνών, όταν έμαθε τα νέα της Άλωσης. Μη μπορώντας να πιστέψει ότι η απόρθητη πόλη είχε πέσει στα χέρια του εχθρού, αναφώνησε “αν όντως η Πόλη έπεσε, αυτά τα ψάρια να σηκωθούν απ’ το τηγάνι και να πέσουν στο νερό”, όπως κι έγινε. Τα ψάρια ζωντάνεψαν και πήδηξαν απ’ το τηγάνι μέσα στο νερό της πηγής, όπου μέχρι και σήμερα παραμένουν, αναμένοντας την επανάκτηση της Βασιλεύουσας, ώστε να επιστρέψουν και πάλι στο μαρτυρικό τους τηγάνι…
Αν και γενικά τα αξιοθέατα του Φαναριού δεν είναι στην κορυφή του bucket list των περισσότερων ταξιδιωτών που έρχονται στην Κωνσταντινούπολη, δε μπορούσαμε να τα προσπεράσουμε. Ως Έλληνας, δε μπορείς παρά να νιώσεις την ιστορική υποχρέωση να επισκεφτείς μερικά απ’ τα μέρη που έχουν συνδεθεί όσο λίγα με την ιστορική και πνευματική πορεία του έθνους μας και αποτελούν συνδετικούς κρίκους της βυζαντινής κληρονομιάς με τη νεοελληνική πραγματικότητα του σήμερα.
ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ
Πρόκειται ίσως για το σημαντικότερο χριστιανικό μνημείο της Κωνσταντινούπολης, δεύτερο μόνο πίσω απ’ την ίδια την Αγία Σοφία. Οι αγιογραφίες του είναι τόσο καλά διατηρημένες που θα ορκιζόσουν ότι τα θυρανοίξια του παλιού ναού γίνανε μέσα στην προηγούμενη βδομάδα.
Ή έτσι έχω ακούσει. Διότι, όπως πολλά άλλα χριστιανικά μνημεία της Πόλης, η Μονή της Χώρας ήταν κλειστή επ’ αόριστον για “επισκευές”. Δεν κατάφερα να την επισκεφτώ προσωπικά και γι’ αυτό δυστυχώς δεν θα μπορέσω να ασχοληθώ περαιτέρω μ’ αυτό το θρησκευτικό αξιοθέατο. Θα το αφήσω κι αυτό, όπως και πολλά άλλα ελπίζω, στη ζωηρή φαντασία του αναγνώστη και την περιπετειώδη αναζήτηση του ταξιδιώτη.
Γράφει ο Γιάννης Χατζής.
